Het klimaat verandert: het waterschap verandert mee

De deelnemende partijen van de City Deal Klimaatadaptatie zien grote verschillen in de manier waarop
gemeenten en waterschappen samenwerken aan oplossingen voor klimaateffecten en de communicatie
daarover. Na een periode van experimenteren is de vrijblijvende zoektocht voorbij. Het is tijd voor lef, visie en
grensontkennend handelen.

Klimaatadaptatie zorgt dat er iets te kiezen valt

We moeten als maatschappij keuzes maken; welke risico’s zijn we bereid te accepteren en hoeveel kosten mogen er gemoeid zijn met het tegengaan van de niet acceptabele risico’s? Dat zijn veelal regionale keuzes, waar het waterschap dus een grote rol in kan spelen. Het thema klimaatadaptatie maakt dan ook zichtbaar dat er iets te kiezen valt bij de waterschapsverkiezingen. Veel waterschappen positioneren zich ambitieus op dit vraagstuk. Dat is te zien aan de diverse platforms die zijn opgezet. Klimaatkrachtig Delfland is zo’n voorbeeld. Met dit platform zet Hoogheemraadschap van Delfland in op netwerkaanpak, lokale samenwerking, bewustwording en inspiratie. Een aanpak die zijn succes al bewezen heeft bij Rainproof in Amsterdam; een gezamenlijk initiatief van gemeente Amsterdam en Waterschap Amstel, Gooi en Vecht. Ook het Waterschap Drents Overijsselse Delta heeft de samenwerking opgezocht: zij is een van de partners in de Climate Campus in Zwolle. Zijn dit stappen in de richting van het nieuwe waterschap als netwerkende, responsieve overheid?

Een gezamenlijke opgave

Nanette van der Ven van waterschap De Dommel heeft ervaren dat waterschappen ook te veel naar zich toe kunnen trekken: “Het is een open deur, maar het kan niet vaak genoeg gezegd worden: het is écht een gezamenlijke opgave. Als wij als waterschap de indruk wekken dat we het klimaatadaptatievraagstuk technisch en in het watersysteem kunnen oplossen, verdwijnt het ruimtelijke vraagstuk naar de achtergrond. Terwijl daar de grootste uitdaging ligt.” Kasper Spaan van Waternet herkent dat spanningsveld: “Iedere partij heeft zijn eigen verantwoordelijkheden en eigen visie. Sommige gemeenten gaan hard en daar moet je als waterschap vooral zorgen op tijd aan tafel te zitten. Andere gemeenten willen graag informatie, geld en capaciteit, maar willen zelf de regie houden. Samenwerken vraagt echter ook om loslaten en luisteren en dat vinden veel overheden toch spannend.”

Integraal naar ruimtelijke ordeningsprojecten kijken is het algemeen geldend uitgangspunt. Toch blijkt de werkelijke integratieslag moeilijk. Dat vraagt namelijk om het meewegen van andermans belangen in het gesprek. Ervan uitgaande dat de betrokken partijen op tijd bij elkaar aan tafel zitten en de gemeente en het waterschap niet afzonderlijk van elkaar opereren. Een mooi voorbeeld waar dat goed gewerkt heeft is De Zonnehof in het centrum van Amersfoort. Dit wijkje bestond voor een groot deel uit kantoren en parkeerplaatsen. Samen met omwonenden en financiële middelen van onder andere gemeente, provincie en waterschap is de stenige parkeerplaats omgetoverd in een park met meer ruimte voor water en groen. Het water dat valt op de omliggende daken en in de openbare ruimte zal in de toekomst geheel wordt
vastgehouden en geïnfiltreerd in de wijk zelf. Een mooi voorbeeld hoe we samen het stedelijk gebied groener, leefbaarder en klimaatbestendiger kunnen maken.

De omgevingsvisie biedt kansen

Er zit veel kennis bij de waterschappen op regionaal en strategisch niveau. Het delen van die kennis vraagt om maatwerk. Spaan: “Wij zetten als waterschap nu in op meedenken over en meeschrijven aan de omgevingsvisies. Niet alleen een waterhoofdstuk, maar een complete klimaatvisie. Daar zitten alle waterthema’s in. Als je alleen inzet op het thema water, wordt het weer geen integraal verhaal. Water is de basisopgave voor integratie.” De uitdaging is dus om samen aan die visie te werken. Dat betekent dat de waterschappen hun huiswerk op orde moeten hebben en dat ze laten zien waar de ambities liggen. Durf mee te praten over het klimaat in de leefomgeving. Overigens begint de uitdaging pas daarna! Want misschien is het maken van zo’n omgevingsvisie niet zo heel moeilijk: daarin schrijf je op hoe mooi de wereld zou kunnen zijn. Maar de vraag is natuurlijk hoe je vervolgens programma’s opzet die daar een werkelijkheid van maken. In de geest van de Omgevingswet zouden gemeenten en waterschappen – en misschien ook provincies – gezamenlijk de benodigde programma’s moeten opstellen en uitvoeren.

Investeren en prikkelen

In het verleden investeerden waterschappen veel in eigen plannen. Toekomstige investeringen hangen steeds meer samen met de instrumenten van de Omgevingswet, met name de programma’s. Daar moet je op anticiperen vanuit een visie op de toekomst. Van daaruit kan het waterschap gesprekken voeren over wat er dan nodig is en welke investeringen dat vraagt van wie. Het is prachtig dat het Bestuursakkoord Klimaatadaptatie 600 miljoen euro beschikbaar stelt, maar hoe zorgen de gezamenlijke overheden daarmee echt voor verandering en versnelling? Er dienen zich vragen aan als: welke mate van overlast accepteren we als maatschappij; welke investeringen zijn nodig om klimaatadaptatie structureel op orde te brengen; en wie is verantwoordelijk voor het klimaatbestendig maken van de vitale en kwetsbare functies?

Flexibele geldstromen en inspiratie

Om de kostenstijging die het klimaatadaptief inrichten van de openbare ruimte vermoedelijk met zich meebrengt op te kunnen vangen, is het nuttig de geldstromen te flexibiliseren. Dan kun je tegen de laagste kosten de slimste keuzes maken. Als iedereen dogmatisch met gelabelde begrotingen blijft werken, wordt dat lastig. “Groen is blauw” is een veel gehoorde uitspraak, maar veel gemeentelijke beheerdiensten zien extra groen vooral als een toenemende beheerlast, dikwijls ten onrechte. Uit onderzoek blijkt dat het vergroenen van buurten en wijken een vastgoedwaardestijging van 1,4% tot wel 20% met zich mee kan brengen, die zich terugvertaald in hogere WOZ-waarden. En dat is nog los van positieve effecten als een betere gezondheid en toegenomen welzijn. Projecten die de gevolgen van extreme weersomstandigheden opvangen, maar die ook structureel iets toevoegen aan de leefomgeving enthousiasmeren particulieren en bedrijven bovendien zelf ook aan de slag te gaan. Dat zouden waterschappen en gemeenten nog verder kunnen bevorderen met fiscale voordelen en subsidies op klimaatbestendige maatregelen.

Complexiteit in tijd en schaal

Stresstesten zijn essentieel bij het klimaatadaptief maken van Nederland. Iedereen is ermee bezig, maar nog niet op voldoende grote schaal. Spaan: “De droogte van afgelopen zomer was eigenlijk een werkelijke stresstest. Dat was complex, het vroeg veel flexibiliteit en expertise van het waterschap. Van zo’n periode moeten we leren, zodat we er in de toekomst nog beter op in kunnen spelen. De gevolgen ervan waren tot in het nieuwe jaar voelbaar. Maar niet alleen de duur zorgt voor uitdagingen, ook het feit dat als het bijvoorbeeld in het stroomgebied van de Rijn droog is, effect kan hebben op het lokale watersysteem in het westen van Nederland. Het is niet eenvoudig daar maatregelen voor te treffen.” Van der Ven onderschrijft die complexiteit, omdat je bij zulke extreme droogte je ook discussies krijgt over belangen: “In ons gebied is zowel veel natuur als landbouw aanwezig. Als het water in de kleine bovenlopen op raakt, moet je kiezen hoe het water verdeeld wordt. Dat zijn ongelofelijk lastige afwegingen. Het water is er voor iedereen en kent geen grenzen of belangen. In dat kader zijn we bijvoorbeeld in Someren grensontkennend aan het samenwerken met gemeenten, ons collega waterschap en andere betrokkenen.”

Meebewegen en waar nodig vooroplopen

Je zou kunnen concluderen dat het veranderende klimaat aanpassingen vraagt van bijna iedereen, maar misschien wel in het bijzonder van de waterschappen. Kennis delen, op tijd aan tafel zitten, een visie hebben, flexibel zijn, innoverend vermogen hebben, duidelijk communiceren, inspireren, mede investeren in groene stadsprojecten, waar nodig de kar trekken, maar niemand voorbij lopen. Een uitdagend pakket aan eisen, maar wel een pakket dat de rol van de waterschappen boeiender maakt dan ooit.

De Omgevingswet vraagt een manier van werken die voor sommige overheden, ambtelijk en bestuurlijk, anders is: integraal, in samenhang en afstemming. Het vraagt flexibiliteit met oog voor wat kan en mag. En het is de bedoeling dat overheden plannen en beleid maken, uitvoeren en evalueren in samenwerking met de samenleving. www.aandeslagmetdeomgevingswet.nl