Lessons learned: Klimaatadaptieve aanpak Schans-Watergeus
Schans-Watergeus is een van de eerste klimaatadaptieve projecten waarbij woningcorporatie Havensteder, Klimaatkrachtig Delfland (initiatief van het Hoogheemraadschap van Delfland) en Gemeente Rotterdam nauw samenwerkten. Het project werd succesvol opgeleverd in 2019. Hoewel het project relatief klein is, is het qua ontwerp, samenwerking, uitvoering en resultaat een belangrijke stap richting de klimaatbestendige stad.
Artikel over het samenwerkingstraject, opdrachtgeverschap en de projectuitvoering
Nu ligt er een kleine groene oase in een voor de rest nog zeer stenig Bospolder Tussendijken. Dit had niet gerealiseerd kunnen worden zonder de betrokkenheid van - en samenwerking tussen de organisaties. In dit artikel delen alle betrokken partijen wat de resultaten, uitdagingen en geleerde lessen zijn en hoe vervolgstappen op dit thema er uitzien. Hopelijk worden ook andere partijen enthousiast om met het thema aan de slag te gaan om samen een groener, regen- en hittebestendiger Rotterdam te realiseren.
Initiatief project
In 2018 renoveerde Havensteder het woonblok Schans-Watergeus in de Rotterdamse wijk Bospolder-Tussendijken naar het ontwerp van Vanschagen Architecten. Het oude afgesloten binnenterrein was opgesplitst door een rij aan bergingen wat er rommelig, afgesloten en versteend bijlag. Vanschagen zag het binnenterrein als een belangrijk onderdeel van het totaal ontwerp. De nadruk van Havensteder lag op dat moment vooral op de woningen zelf. Net als bij veel woningcorporaties was voor Havensteder nog onvoldoende duidelijk welke lange termijn opbrengsten op het gebied van leefbaarheid investeringen in de buitenruimten met zich meebrengt. Denk hierbij aan woongenot en vermindering van wateroverlast en hittestress. Bovendien was de financiële ruimte beperkt. Vanschagen onderzocht of er via andere wegen toch een groene en klimaatadaptieve buitenruimte te realiseren was. Het netwerk Water Sensitive Rotterdam (WSR) bleek hier de perfecte plek voor.
Foto's van de net aangelegde tot een volgroeide groene oase.
Meest recente foto: ©Angeniet Berkers
Netwerk Watersensitive Rotterdam (WSR)
WSR is het netwerk waarin verschillende partijen samenwerken om Rotterdam beter te beschermen tegen extreem weer. Het klimaatadaptief maken van de buitenruimte bij het Schans-Watergeus blok werd daarmee een pilot en leerproces voor zowel Havensteder, Vanschagen, BOA landschapsarchitecten, Gemeente Rotterdam, Klimaatkrachtig Delfland en uitvoerder Kruiswijk.
Realisatie en samenwerking
Binnen het budget en de planning van de renovatie was aanvankelijk geen ruimte meer voor klimaatadaptieve maatregelen doordat in de investeringsfase was besloten de buitenruimte tot een basisniveau op te knappen. Om toch een uitgebreidere tuinaanpak uit te voeren, begon parallel aan de renovatie een onderzoek om tot een groen en waterbergend ontwerp te komen. Hiervoor hebben BOA landschapsarchitecten, Vanschagen en het ingenieursbureau van Gemeente Rotterdam (IBR) vier ontwerpvarianten bedacht:
- Een variant zonder aanvullende waterberging,
- Een variant met minimale waterberging,
- Een variant met een redelijk grote waterberging
- En een variant met een zo groot mogelijke waterberging.
Tussen de laatste twee ontwerpvarianten zat weinig prijsverschil terwijl er voor de maximale variant meer subsidie aangevraagd kon worden. Hierdoor kon voor (bijna) dezelfde kosten meer waterberging worden gerealiseerd. Daarom werd gekozen voor de maximale variant. De subsidieregelingen van de Gemeente Rotterdam en het Hoogheemraadschap van Delfland zorgden voor de benodigde aanvullende financiering voor deze variant. Zij hadden ook belang bij het realiseren van de extra waterberging.
Aanleg van de binnentuin
In het najaar van 2018 startte aannemer/hovenier Kruiswijk met de uitvoering van het ontwerp. Eind 2018 waren ze ver met de graafwerkzaamheden en lag zelfs een deel van de gekozen krattenberging al in de grond. 2019 begon roerig doordat er door vuurwerk een shovel en een deel van de gekozen krattenberging afbrandde. Gelukkig leverde dit niet veel vertraging op. Uiteindelijk werd de binnentuin in het voorjaar van 2019 opgeleverd.
Monitoring regenwater opvang
De aanleg van de klimaatbestendige binnentuin met o.a. een waterbergend krattensysteem was een primeur voor Havensteder – maar riep daarbij ook meteen vragen op. Hoe goed werkt het nou echt? Klopt de theorie met de praktijk? Wat zijn de ervaringen? Hoeveel regenwater wordt er werkelijk mee opgevangen en wat is het effect van vergroening op de temperatuur in de binnentuin? Na oplevering van de binnentuin startte daarom het monitoringstraject. Klimaatkrachtig Delfland vroeg Antea Group om de effecten van de maatregelen op de hittestress in de tuin te onderzoeken. De gemeente Rotterdam deed onderzoek naar de werking van het krattensysteem om regenwater te infiltreren.
In de tuin is een peilbuis geïnstalleerd, waarin met een sensor de grondwaterstand wordt gemeten. Tegelijkertijd wordt in de krattenberging het waterniveau gemeten. Uit de meetresultaten blijkt dat er in 2020 bij twee zware buien een laag water in de kratten heeft gestaan, wat binnen enkele uren vanuit de berging naar de ondergrond gezakt was. De krattenberging lijkt zijn werk dus goed te doen. De grondwaterstand in de tuin stijgt snel als er veel regen valt, maar veroorzaakt geen overlast en het geïnfiltreerde water kan goed wegstromen naar de omgeving. In de straten rondom het complex zijn de grondwaterstanden een stuk lager dan in de tuin. Dat er weinig water in de kratten gemeten wordt, komt deels doordat er in het ontwerp rekening gehouden is met een bodem die in de loop van de tijd gedeeltelijk dichtslibt, waardoor de krattenberging langzamer leegloopt. Ook is de extreme bui waarmee ontworpen is, nog niet gevallen.
Modellering hittestress effecten
Antea Group onderzocht de effecten van de klimaatadaptieve tuin op de hittestress in de omgeving. Met een geografisch model werd vastgesteld dat de hitte in de binnentuin afneemt door de toevoeging van het groen en het verdwijnen van de bestrating. De nieuwe groene tuin levert een koelteplek waar de blokbewoners tijdens extreme hitte kunnen bijkomen. De verwachting is dat naarmate de begroeiing toeneemt en de beplanting uitgroeit, de maximale temperatuur in de binnentuin verder afneemt. De verkoeling heeft geen breder effect op de wijk, omdat de uitstraling van het koelende effect van de binnentuin wordt afgeschermd door het wooncomplex.
Effectmeting Klimaatbestendige Binnentuin: hittestress voor en na toepassing groen.
Geleerde lessen
Het gezamenlijke proces om tot de aanleg te komen van deze klimaatbestendige binnentuin was grotendeels nieuw en daarom ook veel verkennen en leren. Hieronder zijn de belangrijkste geleerde lessen uitgelicht.
Het meenemen van de benodigde financiële middelen voor het tuinproject in de investeringsfase van een renovatietraject had het gehele proces gemakkelijker gemaakt. Hiermee waren de werkzaamheden van het vastgoed en de buitenruimte beter op elkaar afgestemd, waren er vanaf het begin af aan voldoende financiële middelen en hadden de bewoners eerder en uitgebreider betrokken kunnen worden. Daarmee geef je ook het signaal af dat het belangrijk is om de buitenruimte als integraal onderdeel van de woningen te bezien. Vanuit afdeling vastgoed was er dan meer tijd geweest voor het proces en het betrekken van de juiste kennis en expertise die nodig is voor de uitvoering.
Ook blijkt het lastig rekenen met een subsidiebijdrage als het proces om tot een definitief ontwerp én aanleg te komen lang duurt. De subsidiepot kan tegen de tijd dat het project een aanvraag kan indienen natuurlijk leeg zijn. Ruimere kaders binnen een subsidieregeling voor grotere projecten die een lange doorlooptijd kennen zouden deze onzekerheid weg kunnen nemen.
Door de buitenruimte vanaf het begin noodzaak te maken, hadden ook de bewoners intensiever betrokken kunnen worden. De onzekerheid of de binnentuin wel of niet meegenomen werd in de renovatie weerhield Havensteder om de bewoners al vroegtijdig te betrekken. Het project heeft daarom minder gebruik kunnen maken van de kennis van de bewoners.
Technisch gezien bleek een infiltratievoorziening realiseren in een bestaande omgeving met oude bebouwing een uitdaging, door de vele onzekerheden over bijvoorbeeld het afwateringssysteem, de ondergrond en de interactie met het watersysteem in de omgeving. Voor het samenbrengen van die informatie in een goed ontwerp is de inspanning van zowel de gebouweigenaar als de gemeente nodig.
En nu verder
Het project heeft de samenwerking tussen betrokken partijen verder verstevigd. De gemeente Rotterdam, Havensteder en Klimaatkrachtig Delfland hebben de ambitie om Rotterdam ook in een veranderend klimaat aantrekkelijk en leefbaar te houden. Dit begint bij een goede samenwerking op dit thema.
Mede dankzij dit project heeft Havensteder een belangrijke basis gelegd voor het programma 'klimaat adaptief vastgoed'. Het programma brengt de opgaven, risico’s en kansen van klimaatverandering voor het Havensteder bezit in kaart en vertaalt dit door naar een vastgoedaanpak en beleid. Als een van de eerste successen is daar de aanpak van een andere binnentuin in Rotterdam Noord uit voort gekomen. Deze tuin wordt volledig vanuit afdeling vastgoed ontwikkeld en gefinancierd en is daarmee het eerste tuinproject dat Havensteder via de reguliere wijze aanpakt. Een van de eerste stappen in het mainstreamen van klimaatadaptatie binnen de woningcorporatie! Ondertussen werken we hard verder aan het beter betrekken van onze bewoners en hen beter in te zetten als experts op de woon- en leefomgeving.
De gemeente blijft de komende jaren de waterniveaus monitoren, om te zien of dichtslibbing van de bodem van de kratten daadwerkelijk een rol speelt. Daarbij is het ook belangrijk om te monitoren of veranderingen in het grondwatersysteem in de omgeving, bijvoorbeeld door rioolvervanging, het functioneren van de infiltratievoorziening beïnvloeden.
De opgedane inzichten in dit project kan Klimaatkrachtig Delfland gebruiken voor samenwerking met andere corporaties in de regio. Ook is door dit traject duidelijk geworden dat voor een langdurige samenwerking op klimaatadaptieve projecten met corporaties behoefte is aan andere en ruimere kaders bij een stimuleringsregeling. De doorlooptijd van een project van een corporatie is doorgaans langer dan een project van een bewoner – en dat vraagt om een ruimere insteek van de voorwaarden om financiële bijdragen aan projecten van corporaties die waterberging creëren.